Jan z Głogowa (ok. 1445–1507), polihistor, filozof, astronom, geograf, profesor UJ. Potomek rodziny Schellingów, ur. w Głogowie dolnośląskim i tam pobierał nauki początkowe. Na Uniw. Krak. zapisał się wiosną 1462 r., a po uzyskaniu stopnia bakałarza artium w czerwcu 1465 r. i magistra – koło Nowego Roku 1468 – rozpoczął wykłady na Wydziale Artium Akad. Krak. i prowadził je prawie przez 40 lat. W r. 1476 został prepozytem Kolegium Mniejszego. Godność dziekana Wydziału Artium piastował w semestrze letn. 1478 i semestrze zim. 1489/90 r. Od r. 1484 był już członkiem Kolegium Większego i prowizorem Bursy Ubogich. Opiekując się szczególnie studentami śląskimi i niemieckimi w l. 1483–6 dzierżawił Bursę Węgierską, a myśląc o bardziej dogodnym i stałym mieszkaniu dla studentów, przejął w r. 1486 za czynszem od egzekutorów testamentu Jana Długosza plac za Kolegium Większym i wybudował tam w r. 1487 dom zwany Bursą Nową lub Niemiecką (Bursa Allemanorum). W r. 1490 objął J. po śmierci Bernarda z Nysy opiekę nad ks. Januszem Aleksandrowiczem Holszańskim, studentem Akad. Krak. W l. 1497 i 1498 J. przebywał w Wiedniu, podjął starania o katedrę na tamtejszym Uniwersytecie, a nawet rozpoczął tamże wykłady matematyki. Sprawa rozbiła się jednak o niechęć tamtejszego fakultetu. W r. 1503 był J. prepozytem Kolegium Większego. Jako jedyną godność kościelną piastował kanonię kolegiaty Św. Floriana w Krakowie na Kleparzu, gdzie też został pochowany po śmierci 11 II 1507 r. (rażony apopleksją).
J. zajmował się czynnie filozofią oraz dyscyplinami wchodzącymi w zakres wykładanych na Wydziale Filozoficznym sztuk wyzwolonych. Nie interesował się natomiast z bliska problemami teologicznymi, zadowoliwszy się stopniem bakałarza teologii. Pozostawił po sobie wiele dzieł, głównie z zakresu: gramatyki, logiki, filozofii, astronomii i geografii. Prace te, mało zbadane, interesują ze względu na ogromną erudycję autora. Nowe, a nie publikowane dotąd dzieła J-a wskazują, że mimo tradycyjnej formy scholastycznej wiele jest w nich myśli nowych i oryginalnych, zwłaszcza w dziedzinie ówczesnego przyrodoznawstwa. Utwory swe J. wielokrotnie przerabiał, nadając im nową postać, czasem całkiem odmienną od pierwotnej redakcji. Obecnie nie możemy się jeszcze pokusić o zestawienie pełnego dorobku pisarskiego J-a. Wiele z tych dzieł ukazało się drukiem, często w szeregu wydań, inne zachowały się tylko w rękopisach (głównie w Bibl. Jagiellońskiej). Ze znanych jego dzieł wymienić trzeba pisma gramatyczne: Prima pars Doctrinalis Alexandri (wyd. 1525), Alexandri Gallici secunda pars Doctrinalis (wyd. 1500 i n.), Tertia et quarta pars Doctrinalis Alexandri (wyd. 1525), Declaratio Donati Minoris de octo partibus orationis (wyd. 1500 i n.); pisma logiczne: Exercitium Veteris Artis (Wyd. 1504 i n.), Exercitium novae logicae seu librorum Priorum et Elenchorum (wyd. 1511), Expositio in Aristotelis libros Priorum Analyticorum z pocz. XVI w. (B. Jag. rkp. 1902), Quaestiones super Priora Analytica Aristotelis (wyd. 1511), Expositio in Posteriora Analytica Aristotelis z r. 1502 (B. Jag. rkp. 2173), Quaestiones super Posteriora Analytica Aristotelis (wyd. 1499), Exercitium super omnes tractatus parvorum logicalium Petri Hispani (wyd. 1500 i n.); oraz Quaestiones super primum et quartum tractatum Summularum logicalium Petri Hispani (kopia w rkp. B. Jag. 25 z ok. 1495 r.); pisma z zakresu filozofii przyrody i metafizyki: Quaestiones in octo libros Physicorum Aristotelis (kopie w rkp. B. Jag. 511, 2017, 2088 z ostatniej ćwierci XV w.), Expositio in Aristotelis libros Physicorum z r. 1499/1500 (inny tytuł tego pisma Introductio pulchra in octo libros Physicorum Aristotelis z r. 1499), pismo to występuje w B. Jag. rkp. 2089 w całości oraz w rkp. 689 jako fragment z nieco zmienionym wstępem. Do innych traktatów z zakresu filozofii przyrody i metafizyki należą: Quaestiones librorum De anima Aristotelis (wyd. 1501 i n.), Physionomia (wyd. 1518), Expositio in Aristotelis libros Metaphysicorum z r. 1501 (B. Jag. rkp. 2040), Quaestiones in Aristotelis libros Metaphysicorum (B. Jag. rkp. 2454 i B. Uniw. we Wr. rkp. IV Q 14) i Commentarius in opusculum s. Thomae de Aquino De ente et essentia (B. Uniw. we Wr., rkp. IV Q 14), obydwa z ostatniej ćwierci XV w. Z dzieł astrologiczno-astronomicznych najliczniejszą grupę stanowią, ocalałe tylko we fragmentach, prognostyki, które J. zaczął ogłaszać zaraz po uzyskaniu magisterium i rozpowszechniał corocznie najpierw w kopiach rękopiśmiennych, później w postaci druków parokartkowych, tłoczonych najpierw w Merseburgu i Lipsku, a potem w Krakowie. Do nielicznych zachowanych należą m. in.: Practica Cracoviensis anni 1500, prognostyk drukowany po niemiecku w Lipsku w r. 1499/1500 oraz Conclusio primi articuli de eclipsi lunae, wydane w Krakowie ok. r. 1504. Prognostyki J-a rozchodziły się nie tylko w Polsce, ale i w Niemczech, jeden z nich osiągnął nawet wielki rozgłos, gdyż J. przepowiedział w nim, że niebawem pojawi się na świecie «czarny zakonnik», który spowoduje wielkie zamieszanie w chrześcijaństwie. Po wystąpieniu Marcina Lutra, który jako augustianin nosił czarny habit, podziwiano tę «przepowiednię». Z dzieł astrologicznych J-a znane są: Interpretatio almanach Johannis de Monte Regio w dwu różnych wersjach z r. 1493 i 1499, drukowane w r. 1514 z dowolnie przez wydawcę zmienionym tytułem: Introductorium astronomiae in Ephemerides, Tractatus preclarissimus in iudiciis astrorum de mutatione aëris (wyd. 1514); Introductorium in scientiam nativitatum z r. 1494; Tractatus de electionibus. J. miał zamiar napisać jeszcze obszerną Summę astrologiczną w czterech księgach; w różnych rękopisach znajdują się dwie pierwsze części i początek trzeciej (np. B. Jag.: rkp. 1963, 2491, 2729, B. Jag. acc. 91/52, a szkic w B. Narod. w Wiedniu: rkp. 5216) tej zamierzonej, a nie dokończonej pracy. Poza tym napisał J. obronę astrologii, pt. Persuasio brevis, quomodo astrologiae studium religioni christianae non est adversum. Z dzieł astronomicznych znane są: Introductorium compendiosum in tractatum Sphaerae materialis Johannis de Sacrobosco (wyd. 1506 i n.); Computus Chirometralis (wyd. 1507 i n.); Tractatus de 48 imaginibus caelestibus z r. 1492; Interpretatio Tabularum resolutarum z ok. 1488 r.; Canones Tabularum aurearum (ułożone w r. 1493 do krakowskich tablic Piotra Gaszowca). Z zamierzonego komentarza do „Theorica planetarum” Gerarda z Kremony zachował się fragment pisany przed r. 1483. Do tej grupy należą wreszcie niewielkie pisma w formie «quaestiones» poświęcone problemom z zakresu ruchu planet. J. interesował się żywo również geografią, jak o tym świadczą wzmianki o odkryciach portugalskich i hiszpańskich, m. in. w Introductorium compentiosum in tractatum sphaere materialis Johannis de Sacrobosco oraz jego zachowany w rękopisie, traktat Introductorium cosmographiae będący objaśnieniem „Kosmografii” Klaudiusza Ptolomeusza, której egzemplarze (wydanie ulmskie z r. 1486) J. posiadał (B. Jag. Inc. 821) i opatrzył mnóstwem notat uznanych przez F. Bujaka za szkic uniwersyteckiego wykładu geografii w r. 1494. Być może, iż J. wykładał kiedyś «kosmografię» Ptolomeusza, choć dowodów na to nie ma żadnych, z całą pewnością natomiast zużytkował on owe notaty przy sporządzaniu w pierwszych latach XVI w. wspomnianego traktatu geograficznego. Także i ten traktat jest kompilacją typu scholastycznego, świadczącą o dużej erudycji, a również o całkowitym braku oryginalności i zmysłu krytycznego J-a. Dzieła swe J. pisał, jak sam mówi, «pro laude Dei, gloria famaque Universitatis nostre, in communemque adolescentum profectum», ten cel dydaktyczny wysunął w przedmowach i tytułach pism. Jak wynika z dokumentów, odznaczał się naturą żywą i towarzyską. Do grona jego przyjaciół zaliczali się Michał Falkener z Wrocławia, humanista Ottomar Nachtigall (Luscinius), drukujący w Strasburgu dzieła J-a i umieszczający w nich wiersze pochwalne, Andrzej Stiborius, prof. Uniw. Wiedeńskiego, Augustyn z Ołomuńca, uczeń Akad. Krak. Leonard Coxe sławił J-a w „Pochwale Akademii Krakowskiej” za łatwość, czystość, wdzięk i jędrność mowy łacińskiej; Jan Stolfa nazwał go «ozdobą naszego Uniwersytetu», a Rudolf Agricola młodszy opatrywał przedmowami przedruki dzieł J-a. Dopiero w oczach późniejszych pisarzy, np. Szymona Maricjusza czy Stanisława Orzechowskiego, uchodził J. za synonim wstecznictwa i barbarzyństwa.
Estreicher; Żebrawski, Bibliografia; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Enc. Wych.; – Barycz, Historia UJ; tenże, Studia polskie w Wiedniu, „Spraw. PAU” T. 51: 1951; Bauch O., Deutsche Scholaren in Krakau, Wr. 1901 s. 24–5; Birkenmajer A., Astrologia krakowska, „Kalendarz Ilustr. Kuriera Codziennego na r. 1937”, Kr. 1937 s. 58–61; tenże, Astronomowie i astrologowie śląscy w wiekach średnich, Kat. 1937 s. 23–6, 38–9; tenże, Uniwersytet Krakowski jako ośrodek międzynarodowy studiów astronomicznych na przełomie XV i XVI w., „Życie Szkoły Wyższej” 1954 nr 2 s. 78–83; Birkenmajer L. A., Stromata Copernicana, Kr. 1924; Bujak F., Studia geograficzno-historyczne, Kr. 1925 s. 33 i n., 63 i n. (całkowicie przestarzałe); Czacki T., O litewskich i polskich prawach, W. 1801; Fijałek J., Polska i Litwa w dziejowym stosunku, W. 1914 s. 187 n.; Hanke M., De Silesiis indigenis eruditis, Leipzig 1706; Jabłonowski J. A., Museum Polonum, Elbląg 1766; Janocki J. D., Nachricht von denen in der hochgraflich Zaluskischen Bibliothek sich befindenen raren polnischen Bücher, Wr. 1753 III; Kopernicki I., O dziełach Jana z Głogowa, mających styczność z antropologią, „Rocz. Tow. Nauk. Krak.” T. 18: 1870; Korolec J., Seńko W., Uwagi o scholastyce polskiej, „Studia Mediewistyczne” T. 2: 1961 s. 215–7; Kuksewicz Z., Główne źródła komentarza do De anima Jana z Głogowa, „Studia Mediewistyczne” T. 4: 1936; tenże, Le prolongement des polémiques entre les albertistes et les thomistes vu a travers le commentaire du De anima de Jean de Głogów, „Archiv für Geschichte der Philosophie” (Berlin) Bd 44: 1962 H. 2 s. 151–71; tenże, Szkic poglądów Jana Głogowczyka na podstawie „Komentarza do De anima”, „Studia Filoz.” 1962 nr 1 (28) s. 157–86; tenże, Wpływ Jana z Janduno na Komentarz do De anima Głogowczyka, „Mater. i Studia Zakł. Hist. Filoz. Staroż. i Średn. (W.) T. 2: S. A., 1962 s. 53–195; Lewicka-Kamińska A., Inkunabuły Biblioteki Jagiellońskiej, Kr. 1961; Lubomirski J. T., Rękopis Jana z Głogowa, „Bibl. Warsz.” 1874 t. 1; Michalski K., Tomizm w Polsce na przełomie XV i XVI stulecia. „Spraw. PAU” T. 21: 1926; Morawski, Historia UJ; Olszewicz B., Kartografia polska XV i XVI w., Lw.–W. 1930 s. 10; Pilat R., Historia literatury pol., Kr. 1926 I cz. 2; Piotrowicz K., Polonica w Niemczech, „Nauka Pol.” (W.) T. 18: 1934; S… R…, O życiu i dziełach Jana z Głogowa, P. 1886; Seńko W., Wstęp do studium nad Janem z Głogowa, „Mater. i Studia Zakł. Hist. Filoz. Staroż. i Śred. (W.) S. A: T. I: 1961 s. 9–59; Starowolski Sz., Scriptorum Polonicorum Hecatontas, Wyd. 2., Venezia 1627 s. 101–3; Struve H., Historia logiki jako teorii poznania w Polsce, W. 1911 s. 160 n.; Szujski J., Opowiadania i roztrząsania, Kr. 1888 IV 142; Świeżawski S., Materiały do studiów nad Janem z Głogowa, „Studia Mediewistyczne” T. 2: 1961 s. 135–84; Tatarkiewicz W., Historia filozofii, W. 1959 I; Usowicz A., Traktaty Jana z Głogowa, „Nasza Przeszłość” (Kr.) T. 4: 1948 s. 125–56; Wąsik W., Historia filozofii pol., W. 1958 I; Wiszniewski M., Historia literatury pol., Kr. 1840–57; Zwiercan M., Les „Quaestiones in Physicam Aristotelis” de Jean de Głogów enfin retrouvées!, „Mediaevalia Philosophica Polonorum” XI; – Acta rectoralia I; Album stud. Univ. Crac. I; Conclusiones Univ. Crac.; Liber diligentiarum, IV; Script. Rer. Pol., II 340; Statuta nec non liber promotionum; – Arch. U J: rkp. 69; B. Jag.: rkp. 25, 511 689, 1839, 1840, 1902, 1917, 1963, 1966, 2089, 2090, 2173, 2252, 2453, 2491, 2493, 2494, 2682, 2703, 2729, 2855, 3870, 5359, inc. 821, 2272, 2673, 2697; B. Narod. w Wiedniu: rkp. nr 5216; B. Uniw. we Wr.: rkp. nr IV Q 14.
Marian Zwiercan